Uvod

U ovom prilogu predstavljamo analizu rada Suda pravde Evropske unije (SPEU) tokom 2023. godine pri čemu se usredsređujemo na predložene izmjene nadležnosti i procesne dinamike dvaju sudova koji čine SPEU. Ovaj odjeljak je podijeljen na tri dijela: u prvom se osvrćemo na sastav i procesni okvir SPEU, u drugom navodimo neke ključne statističke podatke o njegovom radu iz 2023. godine, a u trećem dajemo prikaz presuda koje se odnose na osnovna prava i koje je izrekao SPEU u godini koja je za nama.

1. Sud pravde Evropske unije

SPEU, čije je sjedište u Luksemburgu, zadužen je za obezbjeđivanje usaglašenog tumačenja i primjene zakonodavstva Evropske unije (EU), te provjeru zakonitosti akata institucija EU. SPEU ima ključnu ulogu u očuvanju operativnog integriteta EU i njenih temeljnih vrijednosti i podsticanju sve veće integracije Unije.

Sastav

SPEU čine dva osnovna tijela: Sud pravde i Opšti sud. Sud pravde ima 27 sudija i 11 nezavisnih advokata, koji razmatraju:

• zahtjeve za prethodnu odluku,
• žalbe na odluke Opšteg suda koje otvaraju važna pravna pitanja,
• direktne tužbe kojima se zahtijeva poništaj akata EU ili deklaracija da neka država članica nije ispunila svoje obaveze prema pravu EU,
• usaglašenost ugovora EU i predloženih međunarodnih sporazuma.

Sud pravde razmatra predmete u punom sastavu, u Velikom vijeću koje čini 15 sudija ili u vijećima od tri ili pet sudija, u zavisnosti od složenosti ili značaja pitanja o kojem je riječ. Sud pravde razmatra predmete u punom sastavu u slučajevima propisanim Statutom Suda među kojima su postupci za razrješenje evropskog ombudsmana ili člana Evropske komisije koji nije ispunio svoje obaveze, kao i onda kada Sud pravde smatra da je neki predmet izuzetno značajan.

Veliko vijeće se sastoji od 15 sudija i zasjeda na zahtjev države članice ili institucija koja je strana u postupku, i to kada je riječ o posebno složenim ili važnim predmetima.

Opšti sud čine po dvojica sudija iz svake države članice (ukupno 54 sudije). On razmatra tužbe fizičkih ili pravnih lica i država članica protiv akata institucija, tijela, agencija ili kancelarija EU.

Postupci

Zahtjev za prethodnu odluku

Prema članu 267. Ugovora o funkcionisanju Evropske unije (UFEU), nacionalni sud može zatražiti od Suda pravde da pojasni tumačenje ili valjanost zakona EU ako ima neke dileme o određenom pitanju prava EU. Iako svi sudovi koji primjenjuju pravo EU imaju pravo da podnose te zahtjeve, samo su najviši sudovi, na čije se presude ne može uložiti žalba domaćem sudu, obavezni da podnesu takav zahtjev Sudu pravde. Iako samo nacionalni sudovi mogu da podnesu takav zahtjev, učešće u postupku pred Sudom pravde dozvoljeno je svim stranama u postupku na nacionalnom nivou, kao i državama članicama i institucijama EU.

Odgovor Suda pravde uglavnom ima oblik presude ili obrazloženog naloga, a obično mu prethodi „mišljenje“ nezavisnog advokata kome je dodijeljen taj predmet. Mišljenje obično sadrži detaljniju analizu relevantnog prava EU od sažetije presude. Sud pravde ne odlučuje o činjeničnim aspektima predmeta, ali domaći sud koji je podnio zahtjev mora da poštuje i primjenjuje tumačenje Suda pravde na činjenice samog predmeta. Pored toga, to tumačenje je obavezujuće i za sve druge nacionalne sudove država članica u drugim sličnim slučajevima.

Direktne tužbe

Postoje tri kategorije direktnih tužbi Sudu pravde: tužbe zbog neizvršenja obaveza, tužbe za poništaj i tužbe zbog nepostupanja.

U postupcima po tužbama zbog neizvršenja obaveza Sud pravde utvrđuje da li je država članica ispunila svoje obaveze prema pravu EU. Te postupke obično pokreće Evropska komisija, ali ih može pokrenuti i država članica. Ako država članica ne postupi po presudi i ako Evropska komisija podnese novu tužbu, Sud pravde može državi članici izreći jednokratnu i/ili periodičnu novčanu kaznu. Međutim, Evropska komisija ne mora da podnese drugu tužbu ako se nepoštovanje odnosi na propust države članice da je obavijesti o transpoziciji neke direktive.

Tužbe za poništaj podnose lica koja zahtijevaju poništaj propisa koji je usvojila neka institucija, tijelo, kancelarija ili agencija EU. Sud pravde razmatra tužbe koje podnose države članice i institucije EU, a Opšti sud je nadležan da razmatra sve ostale tužbe za poništaj, uključujući i one koje su podnijela fizička lica.

Tužbama zbog nepostupanja pokreće se postupak razmatranja nečinjenja neke institucije EU. Ta vrsta postupka počinje nakon što se od neke institucije zahtijevalo da djeluje. I Sud pravde i Opšti sud su nadležni da razmatraju te tužbe, a nadležnost među njima je podijeljena na isti način kao u slučaju tužbi za poništaj.

Hitne parnice

SPEU ima na raspolaganju dva mehanizma za brže razmatranje hitnih predmeta: ubrzani postupak, koji se može primijeniti u svim oblastima prava EU i u svim vrstama postupka, i hitni prethodni postupak, koji se primjenjuje samo u pogledu zahtjeva za prethodnu odluku u oblastima slobode, sigurnosti i pravde. O primjeni ubrzanog postupka odlučuje predsjednik SPEU, a o primjeni hitnog prethodnog postupka odlučuje posebno određeno vijeće. Međutim, u oba slučaja predsjednik ili vijeće mogu nezavisno da utvrde da li urgentnost situacije iziskuje provođenje tih postupaka.

2. Rad Suda pravde i Opšteg suda 2023. godine

Sud pravde i Opšti sud su riješili 2023. godine 1.687 predmeta, neznatno više od broja predmeta koji su u prosjeku rješavali na godišnjem nivou u periodu od 2019. do 2022. godine a koji je iznosio 1.667 predmeta. Konkretno, broj predmeta od 15% je strukturno povećan – u periodu od 2014. do 2018. godine u prosjeku su rješavana 723 predmeta na godišnjem nivou, a u periodu od 2019. do 2023. godine u prosjeku su rješavana 833 predmeta na godišnjem nivou. Uprkos prilivu novih predmeta, broj neriješenih predmeta je ostao stabilan.^[1]

Slika 1. Opšti pregled

SPEU je odlučivao o 821 novom predmetu, nešto više nego prethodne godine, a riješio je 783 predmeta. Svaki predmet u prosjeku je razmatrao 16,1 mjesec a 1.149 predmeta je ostalo neriješeno na kraju godine. Najveći broj predmeta, više od 90% svih predmeta, odnosio se na zahtjeve za prethodnu odluku i žalbe. Broj direktnih tužbi, uključujući tužbe za poništaj i tužbe zbog neispunjenja obaveza, naročito tužbi u vezi sa zaštitom životne sredine i tužbi Evropske komisije protiv država članica, znatno je povećan.

Većina zahtjeva za prethodnu odluku se odnosila na oblasti slobode, bezbjednosti i pravde, a naročito na pravo na azil i međunarodnu zaštitu, a značajan broj zahtjeva se odnosio na oblasti oporezivanja, zaštite potrošača i transport. Pored toga, broj zahtjeva za prethodnu odluku koje su podnijeli sudovi u Bugarskoj, Poljskoj i Rumuniji je povećan.

Krajem godine diskutovalo se o prijenosu određenih vrsta zahtjeva za prethodne odluke Opštem sudu kako bi se racionalizovao rad SPEU u sljedećih šest konkretnih oblasti: porez na dodatu vrijednost (PDV), akcize, Zakon o carini, tarifno svrstavanje robe u kombinovanoj nomenklaturi, naknade i pomoć putnicima kojima je uskraćeno ukrcavanje zbog kašnjenja ili ukidanja usluge prevoza, kao i sistem trgovine emisionim jedinicama gasova sa efektom „staklene bašte“. Taj potez je u skladu sa vizijom Suda koju ima predsjednik Koen Lenaerts prema kojoj Sud, kao ustavni i vrhovni sud Evropske unije, treba da se u većoj mjeri usredsredi na svoje osnovne dužnosti, te da se bavi važnim pitanjima kao što su vladavina prava, politika azila, zaštita ličnih podataka, konkurentnost u digitalno doba, te ekološki i klimatski izazovi.

Sudovi u Poljskoj su 2023. godine podnijeli najveći broj zahtjeva za prethodnu odluku SPEU otkad se ta zemlja, prije dvije decenije, pridružila Evropskoj uniji. I bugarski sudovi su podnijeli veoma veliki broj zahtjeva za prethodnu odluku, gotovo isti broj kao i 2021. godine, kada su podnijeli najveći broj zahtjeva – 58. Rumunski sudovi su, također, bili veoma aktivni i podnijeli su 40 zahtjeva u godini koja je za nama (oni su najveći broj zahtjeva – 49 – podnijeli 2019. godine).

Opšti sud je 2023. godine dostigao značajnu tačku od svog osnivanja budući da je tokom prošle godine obilježio formiranje 20.000 predmeta. Broj predmeta u vezi sa intelektualnim vlasništvom i ekonomskom i monetarnom politikom, naročito propisima o bankarstvu, primjetno je povećan. Ovaj sud je, također, riješio veći broj predmeta iako je i dalje o svakom predmetu u prosjeku odlučivao 18,2 mjeseca, a udvostručavanje broja sudija u velikoj mjeri je doprinijelo njegovoj efikasnosti. Pored toga, broj predmeta o kojima su odlučila vijeća u proširenom sastavu od pet sudija je povećan za 23% – takvih predmeta je bilo ukupno 123.

3. Presude SPEU izrečene 2023. godine

U nedavnim presudama koje je donio SPEU uočene su novine kada je riječ o priznanju prava na porodični život zajemčenog Poveljom o osnovnim pravima Evropske unije (u daljem tekstu: Povelja). U predmetu broj C-1/23 PPU^[2]SPEU je presudio da su nacionalni propisi koji zahtijevaju lično podnošenje zahtjeva za spajanje porodice u diplomatskoj misiji bez izuzetka protivni Direktivi broj 2003/86 o pravu na spajanje porodice. SPEU je istakao da je potrebno da države članice pokažu fleksibilnost u skladu sa njom radi zaštite porodičnog života (zajemčenog članom 7. Povelje), naročito u izazovnim okolnostima i u slučajevima kada se moraju štititi prava djeteta (zagarantovan članom 24. Povelje). U presudi u predmetu broj C-689/21^[3] SPEU je razmotrio danske propise o državljanstvu i naglasio značaj procjene srazmjernosti kad propisi o državljanstvu utječu na privatni i porodični život. U presudi je istakao da je potrebno da državni organi informišu pojedince i da im daju razuman vremenski period da poduzmu korake kako bi zadržali državljanstvo. Konačno, u presudi u predmetu broj C-261/22^[4] SPEU je pojasnio izvršenje Evropskog naloga za hapšenje (ENH) i naveo da sama činjenica da je lice čije se hapšenje zahtijeva majka male djece nije dovoljna da se ono izuzme od predaje osim kad postoji stvarna opasnost da će biti povrijeđena njegova osnovna prava uslijed sistemskih problema u vezi sa njegovim lišavanjem slobode i preuzimanjem staranja o djeci u državi članici koja je izdala ENH.

Godine 2023. SPEU je osnažio i jemstva za zaštitu privatnosti. U presudi u predmetu broj C-205/21^[5] razmotrio je prikupljanje biometrijskih i genetskih podataka i naglasio da se takvi podaci moraju obrađivati samo ako je to prijeko potrebno i srazmjerno radi zaštite prava na privatnost iz Direktive broj 2016/680 i člana 7. Povelje, kao i člana 8. kojim se eksplicitno štite podaci o ličnosti. U presudi u predmetu broj C-349/21^[6] SPEU je kritikovao upotrebu unaprijed sačinjenih obrazaca za odobrenje nadzora nad telefonskim razgovorima u Bugarskoj i naglasio da te odluke moraju biti podrobno obrazložene kako bi omogućile pojedincima da ih djelotvorno osporavaju, u skladu sa članom 7. Povelje, kao i članom 48. kojim se jamči pretpostavka nevinosti. Time se obezbjeđuju transparentnost i zaštita prava na pravično suđenje, te djelotvoran pravni lijek. Pored toga, u presudi u predmetu broj C-333/22^[7] SPEU je potvrdio da su odluke nadležnih organa o obradi podataka pravno obavezujuće i da moraju podlijegati žalbi sudu, u skladu sa članom 47. Povelje kojim se štiti pravo na djelotvoran pravni lijek. U presudi u ovom predmetu je istaknut značaj sudskog nadzora nad zaštitom podataka o ličnosti i obezbjeđivanja pristupa pravnim lijekovima. Ti predmeti zajedno ukazuju na to da SPEU može da obezbijedi da pojedinci imaju na raspolaganju djelotvorna sredstva da osporavaju povrede svojih prava na zaštitu podataka, čime se podržavaju osnovne vrijednosti Povelje.

Kada je riječ o pravu na djelotvornan pravni lijek, SPEU je u nekoliko presuda istakao da su sudska nezavisnost i transparentnost u zaštiti osnovnih prava unutar EU ključne. U odluci u predmetu broj C-204/21 Evropska komisija protiv Poljske^[8] on je utvrdio da pravosudna reforma u Poljskoj podriva nezavisnost koju zahtijeva pravo EU i da je protivna članu 47. Povelje, budući da omogućava politički utjecaj na sudske odluke. Izmjene zakona su obuhvatale ograničenje mogućnosti sudija da ocjenjuju svoju nezavisnost i obavezu da dostavljaju informacije o svojim aktivnostima u udruženjima, kao i objavljivanje takvih podataka, što je protivno pravima na privatnost zaštićenim čl. 7. i 8. Povelje. U presudi u predmetu broj C-660/21^[9] SPEU je razmotrio prava osumnjičenih u krivičnom postupku. On je usvojio stanovište da nacionalni zakoni koji sprečavaju sudove da nezavisno odlučuju o procesnim povredama nisu protivni pravu EU pod uslovom da osumnjičeni imaju adekvatnu mogućnost da se sami žale na te povrede uz poštovanje načela djelotvornosti i pravičnosti iz člana 47. Time se osumnjičenima omogućava da djelotvorno osporavaju povrede svojih prava uz očuvanje integriteta sudskog postupka, u skladu sa osnovnim pravima zagarantovanim Poveljom.

Konačno, SPEU je razmotrio važna pitanja koja se odnose na diskriminaciju i zaštitu od nečovječnog i ponižavajućeg postupanja, te podržao osnovna prava zagarantovana Poveljom. U presudi u predmetu broj C-518/22^[10] Sud je razmotrio diskriminaciju pri čemu se usredsredio na član 26. i član 21. stav 1. Povelje, kojima se štite prava osoba sa invaliditetom, odnosno zabranjuje diskriminacija po osnovu starosne dobi. SPEU je usvojio stanovište da preciziranje starosne dobi u oglasu za posao ličnog asistenta osobe sa invaliditetom može biti opravdano ako se time omogućava bolja lična i društvena integracija te osobe, u skladu sa njenim pravom da izražava preferencije iz člana 26. i širim antidiskriminacionim okvirom Povelje. U presudi u predmetu broj C-699/21 E. D. L.^[11] SPEU se usredsredio na zaštitu od nečovječnog postupanja iz člana 4. Povelje i utvrdio da izvršenje Evropskog naloga za hapšenje može biti odgođeno ako bi znatno ugrozilo zdravlje lica o kome je riječ i da sudski organi moraju da obezbijede uslove u pritvoru koji su u skladu sa osnovnim pravima. Te presude ističu posvećenost SPEU integrisanju pitanja o zdravstvenom stanju lica i zaštite od diskriminacije u pravne procese EU.

^[1] Svi statistički podaci preuzeti su iz saopštenja za štampu broj 59/24 od 22. marta 2024 ‘Judicial statistics 2023: confirmation of the structural increase in litigation before the Court of Justice’, koje je dostupno na engleskom jeziku na sljedećem linku: https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2024-03/cp240059en.pdf#:~:text=The%20statistics%20for%20the%20past,for%20the%20previous%20three%20years.

^[2] C-1/23 PPU Afrin, 18. april 2023.

^[3] C-689/21 X v Udlændinge- og Integrationsministeriet, 5. septembar 2023.

^[4] C-261/22 GN, 21. decembar 2023.

^[5] C-205/21 Ministerstvo na vatreshnite raboti, 26. januar 2023.

^[6] C-349/21 HYA i drugi, 16. februar 2023.

^[7] C-333/22 Ligue des droits humains ASBL, 16. novembar 2023.

^[8] C-204/21 Evropska komisija protiv Poljske, 5. jun 2023.   

^[9] C-660/21 K.B. i F.S., 22. jun 2023.

^[10] C-518/22 AP Assistenzprofis, 7. decembar 2023.

^[11] C-699/21 E. D. L., 18. april 2023.